Vanaf 3 april: heel Holland checkt (de plataan)

Deze week start in heel Nederland het project de Plataancheck. Deelnemers checken de bast van deze boom om fijnstof te meten. Projectleider Tsjeard Hofstra van organisator Urgenda gaf er half maart een uitgebreide presentatie over aan de hand van onder meer de bomenkaart van Utrecht. Ook jij kunt meedoen.

“Als je één keer de plataan hebt herkend, dan kun je nooit meer normaal door de stad fietsen.” Tsjeard Hofstra vertelt op maandag 17 maart in de bibliotheek Neude over de boom die hoofdrolspeler is in het onderzoeksproject Plataancheck.

Bij dit citizen science–project, dat op donderdag 3 april start in heel Nederland, kunnen burgers in hun eigen buurt een stukje de bast van een plataan afhalen en opsturen voor metingen naar de hoeveelheid fijnstof. Het idee hierachter is simpel. Hofstra: “De plataan vervelt ieder jaar. Ieder jaar komt er een stukje bast af. Daar zit dan ongeveer van een jaar fijnstof in opgeslagen”.

Zo kan de hoeveelheid fijnstof op een bepaalde plaats in met name de stad vrij nauwkeurig worden bepaald. Zo ligt het voor de hand dat platanen in de buurt van stoplichten meer fijnstof bevatten dan bomen verder weg. En ook de schors aan de wegkant zal meer vervuiling hebben dan schors aan de stoepkant. “En met de resultaten kun je naar scholen en kun je besluiten of auto’s wat verder van de school kunnen parkeren”, legt Hofstra uit. Dat kan onder meer astamatische klachten bij kinderen voorkomen.

Wat is citizen science (burgerwetenschap)?
Bij burgerwetenschap (citizen science) over de leefomgeving onderzoeken bewoners zelf de luchtkwaliteit, temperatuur, geluid door met sensoren te meten. Dit kan zelfstandig, in een community (zoals bij Meet Je Stad), of in samenwerking met wetenschappers of overheden. Jouw vraag staat centraal. Citizen science is ook een manier om met elkaar het gesprek aan te gaan over waar er verbetering zit voor een gezonde leefomgeving.

Deelnemen

Hofstra is projectleider bij klimaatorganisatie Urgenda dat de Plataancheck organiseert. Deelnemen is simpel, laat Hofstra zien aan de hand van een video. Haal een los stuk bast met een diepvrieszakje van de plataanstam af, stuur het op naar het centrale laboratorium van Urgenda waar het wordt gemeten, en klaar is Kees. Je hebt de hoeveelheid fijnstof in de buurt van ‘jouw’ plataan.

Ga naar Plataancheck.nl om details over deelname te bekijken en deel te nemen.

Door zoveel mogelijk burgers te laten deelnemen aan dit project, vertelt Hofstra, wil Urgenda een aanvullend inzicht krijgen van de luchtverontreiniging in met name steden, naast de overzichten die de gemeenten zelf al maken. Hofstra is sinds 2017 betrokken is bij Urgenda, de duurzaamheidsorganisatie die in 2019 een jarenlange rechtszaak won die de Nederlandse staat verplichtte om de CO2-uitstoot met 25 procent te verminderen ten opzichte van 1990. Als Fries werkte Hofstra ook aan het project Elfwegentocht over fossielvrij rijden.

In 2023 voerde Urgenda voor het eerst een Plataancheck uit in Amsterdam en dat onderzoek wordt dit jaar op grotere schaal herhaald. Dit gebeurt in samenwerking met onder meer Waag Futurelab, bekend van onder meer het citizen science-project Hollandse Luchten.

Bemoedigend

De resultaten van de eerste Plataancheck waren bemoedigend genoeg om door te gaan, vervolgt Hofstra. “Het is interessant om te kijken wat we het komende jaar gaan terugzien. Wij gaan uit van minstens 2000 samples, maar we denken dat we met een eigen netwerk, met Meer Bomen Nu, met Urgenda en hier in Utrecht met Meet Je Stad, met een website met een eigen huisstijl, met alles erop en eraan, veel verder kunnen komen. Dat is wat we nastreven om dat in elk geval twee jaar te doen. We hebben eigenlijk twee jaar nodig, het liefst langer.”

Het oorspronkelijke idee om de bast van een plataan te gebruiken voor metingen van luchtverontreiniging is afkomstig uit Parijs, laat Hofstra zien aan de hand van een slideshow. Urgenda werd volgens Hofstra destijds over getipt over het experiment in Parijs en het paste bij de missie van de klimaatorganisatie.

Zeeën van tijd

Hofstra: “Wij zijn erin gestapt en hebben een oproepje gedaan in onze nieuwsbrief om wat platanen te laten checken in Nederland. We hebben de resultaten opgestuurd naar Frankrijk en in Parijs wisten ze niet wat hen overkwam. Want ineens hadden wij een blok ingebracht, bijna 700 samples. Het duurde vervolgens meer dan een jaar voordat wij de uitslag binnen hadden. Al die samples moesten in een lab, dat is veel werk, alle samples uit de verpakking halen, registreren, alles moest in excel, met coördinaten, het was allemaal handgeschreven, dat moest door de machine gehaald worden, per sample, dus dat kostte zeeën van tijd.”

Dit jaar hoopt Urgenda op samples uit het hele land, maar het accent ligt op de steden omdat daar nu eenmaal het meeste fijnstof voorkomt. Voor Utrecht laat Hofstra speciaal de ‘bomenkaart’ zien. Daarop is eveneens te zien wanneer een boom is geplant. Dat is precies waarvoor Hofstra de deelnemers aan het project overigens even wil waarschuwen. Een plataan die gebruikt wordt voor de check mag niet te oud zijn. Hij rondt zijn beide armen voor zich uit: “Ruwweg moet een volwassene de stam helemaal kunnen omarmen, anders is-ie te oud.”

‘Plataanpak’

Voor dit jaar is het plan wel dat de verwerking van de samples sneller gaat dan twee jaar geleden. Hofstra: “Ons plan van ‘plataanpak’: we willen het niet meer met briefjes doen, want dat kan niet meer. Daar hebben we tegenwoordig een app voor: ‘Particollect’. Die is nu nog in het Engels, Frans en Duits, maar hij komt ook in het Nederlands.”

Met hulp van de app gaat het dit jaar allemaal sneller, verwacht Hofstra. Het onderzoek begint op 3 april en sluit op 9 mei, al is daar wat speling mogelijk, voegt hij eraan toe. In oktober hoopt Hofstra dan de resultaten te presenteren.

Bekijk de presentatie van Tsjeard Hofstra: